Kruiskapel (Kreuzkapelle)

De Kruiskapel (Kreuzkapelle) in Hemden was een vluchtkapel voor de katholieken van Aalten en Bredevoort die tijdens de hoogtijdagen van het calvinisme (1675-1821) hun geloof niet meer mochten uitoefenen. De kapel stond in het Duitse Hemden, tweehonderd meter voorbij de huidige groene grens bij de Kesenbult, aan het einde van de Kiefteweg.

Missiepost

Van 1672 tot 1674 voerde Christoph Bernhard von Galen, de prins-bisschop van Münster (1650-1678) oorlog tegen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, gesteund door de Franse koning Lodewijk XIV. Von Galen, bijgenaamd ‘Bommen Berend’, was gedwongen zich na het Vredesbesluit van Keulen in april 1674 terug te trekken uit de Nederlandse gebieden. De daar aanwezige katholieken werden echter geen eigen kerken en kerkdiensten toegestaan. Om de katholieken in Aalten en Bredevoort toch de mogelijkheid te geven hun geloof te praktiseren, liet Von Galen langs de grens negen missieposten bouwen, waaronder de Kruiskapel in Hemden.

Bouw van de Kruiskapel

Aanvankelijk werden in Hemden katholieke kerkdiensten gehouden in een boerenschuur op het landgoed Leicking, die was ingericht als bedehuis. In 1675 werd in opdracht van Von Galen op het goed Reyerding de Kruiskapel gebouwd. De kapel, gewijd aan het Heilige Kruis, werd gebouwd onder leiding van Jezuïetenpater Ernst Ignatius Busch, die van 1672 tot 1674 pastoor was van de kerkgenootschappen Aalten en Bredevoort.

De kapel was een achthoekig, grotendeels houten gebouw en werd het religieuze middelpunt voor de verbannen katholieken uit Aalten en Bredevoort. In de periode 1710-1714 werd de kapel gerestaureerd en in rechthoekige vorm vergroot.

De Kruisberg

In de buurt van de kapel ontstond rond dezelfde tijd de Kruisberg, een kleine heuvel waarop een kruis werd geplaatst. Dit kruis was gericht naar de kapel en had een voetstuk met de inscriptie:

Wat gij hier Siet is Christi beldenis en Selver niet
darom anbitt noch hout noch steen
maar op Christi lieden richt het hert alleen

Deze inscriptie was bedoeld om het protestantse verwijt uit de reformatietijd te ontkrachten dat de katholieken, met de figuurlijke representaties van Christus en zijn heiligen, afgodsbeelden aanbaden.

Kerkelijk leven

In 1751 telde de parochie van de Kruiskapel ongeveer 27 Duitse en 451 Nederlandse katholieken. Iedere zondag, op katholieke feestdagen en bij familiegebeurtenissen zoals dopen en huwelijken, maakten de katholieken uit Aalten en Bredevoort de tocht naar de kapel, vaak via de huidige Bodendijk en Veenhuisweg. Volgens overlevering gingen de gelovigen in werkkleding en met hun werktuigen naar de kapel, zodat ze niet zouden opvallen als kerkgangers.

Op de website Genealogiedomein zijn transcripties van de doopboeken en trouwboeken van de Kruiskapel beschikbaar, waardevolle bronnen voor genealogisch onderzoek.

Herstel van het Katholicisme in Nederland

Vanaf 1798 kregen de Bredevoorters en vanaf 1799 de Aaltenaren weer het recht om in eigen land het katholieke geloof in vrijheid te praktiseren. Zij richtten weer eigen kerken op in Bredevoort en Aalten. Hierdoor daalde het aantal Nederlandse bezoekers van de Kruiskapel. Rond 1800 waren er nog maar enkele Duitse gelovigen die de kapel bezochten, voornamelijk op zon- en feestdagen.

In 1821 besloot paus Pius VII dat de parochies Aalten, Bredevoort, en andere omliggende plaatsen zouden worden toegekend aan de “Hollandse Missie”. Hierdoor bleven er nog maar vijf Duitse families over die behoorden van de parochie in Hemden. De Kruiskapel had daarmee haar oorspronkelijke doel verloren.

Het einde van de Kruiskapel

Op 16 juli 1821 riep paus Pius VII formeel de scheiding van de Nederlandse katholieken uit. Twee jaar later, in 1823, werd de Kruiskapel afgebroken. De parochie werd ontbonden en verplaatst naar de nabijgelegen Bocholtse buurtschap Barlo, enkele kilometers ten zuidoosten van Hemden. Als herinnering aan de kapel rest alleen nog de Kruisberg, met het barokke kruis en een stenen gedenktafel.

In totaal hebben zeven pastoors gediend in de Kruiskapel. Hoewel de kapel zelf verdwenen is, blijft de Kruisberg met het kruis een herinnering aan het religieuze leven van de katholieken uit Aalten en Bredevoort tijdens een tijd van onderdrukking en vervolging.