’t Vels (Veldhuis)

Beschrijving

Boerderij ’t Vels in de Aaltense Heurne heeft een geschiedenis die vele eeuwen teruggaat. Het goed werd in vroeger tijden ook vermeld als Velthuijsen en Veldhuis. Sinds het einde van de 19e eeuw is de naam ’t Vels gebruikelijk.

De oudste gegevens met betrekking tot boerderijen in dit westelijke deel van de buurtschap Heurne laten zien dat de meeste huidige boerderijen al omstreeks 1600 op ongeveer dezelfde plaats stonden. Enkele boerderijen zijn in de loop der eeuwen op een naastgelegen perceel nieuw gezet, maar de namen van Legters, Goorhuis, Kappers, Wikkerink en Veldhuis duiken regelmatig op in oude bronnen en zijn nooit veranderd, spellingsvarianten daargelaten.

De naam Veldhuis duidt op de oorspronkelijke situatie in dit gebied: een huis gebouwd in het veld. Zo is ook de naam van het Goorhuis makkelijk te verklaren: ooit gebouwd in een moerassig gebied onder aan de es.

Tot in de 20e eeuw waren de buurtschappen Haart en Heurne nog grotendeels onontgonnen woeste heide- en veengrond. Het veld bestond uit uitgestrekte heidevelden rond de hoger gelegen essen. Op de essen lagen de akkers voor de teelt van granen en knolgewassen. In de omringende lager gelegen delen werd het vee geweid. Het heideveld was belangrijk in de agrarische bedrijfscultuur van die eeuwen. Heideplaggen was onontbeerlijk als mestmateriaal voor de verbetering van de zandgronden.

Wanneer de eerste boeren zich in dit gebied hebben gevestigd weten we niet. De geschiedenis van ’t Vels begint vooralsnog aan het begin van de 17e eeuw.

Vroegste vermelding

De eerste vermelding van Veldhuis vinden we in de Volontaire Protocollen van de Heerlijkheid Bredevoort 1614. Deze protocollen kun je vergelijken met notariële akten waarin vastgoedtransacties, testamenten en wilsbeschikkingen werden vastgelegd.

In 1617 verkocht Bernhardt van Waliën het halve erf ten Veldhuyss in de Aaltense Heurne aan Herman van Munster. De heren Van Waliën en Van Munster waren leden van enkele vooraanstaande families in Aalten en Winterswijk. Het Waliën in Winterswijk was een middeleeuwse havezate, eigendom van de familie Van Walyen, in 1501 overgenomen door de adellijke familie Van Munster uit Westfalen.

In 1627 verkocht Adolph van Waliën het halve Veldhuijs aan Geert Locken en Catharina van Munster, dochter van Herman van Munster. Twintig jaar later is Jan Locken, zoon van Geert, eigenaar van het afgebroken Velthuys.

De families Waliën, Van Munster en Locken hadden een uitgebreid financieel en familiaal netwerk in Oost Gelderland. Ze trouwden onderling en handelden actief in onroerend goed met elkaar. Ook al bestond een groot gedeelte van Veldhuis uit woeste heide- en veldgrond, het bezit was kennelijk toch aantrekkelijk genoeg voor kapitaalkrachtige investeerders uit de omgeving.

Zware tijden

In het midden van de 17e eeuw verslechterde de economische situatie van de boeren sterk. De grensstreek had zwaar te lijden onder de oorlogshandelingen in en om Bredevoort. Door lage prijzen en oorlogsgeweld kwamen veel plaatsen leeg te staan en het land braak te liggen. Zo ook Velthuys dat werd afgebroken. In het Verpondingskohier uit 1647 wordt de boerderij opnieuw vermeld:

Velthuys, zonder huis, eigenaar Jan Locken
Bezit: Boulant 8 mulder , 3e garve, aangeslagen totaal voor 66-3-.
1 hof verpacht voor 3 pont. vlass.

De schrijfwijze van de boerderij en van de bewoners is niet altijd identiek, soms heten de bewoners in de zeventiende eeuw ’te Veldhuys’. Bij het bezit hoorden toentertijd twee boerenplaatsen. De tweede was duidelijk kleiner. Mogelijk was dit Middelkamp.

Wisselende eigenaren

De eigenaar Jan Locken woonde in Aalten en had meerdere bezittingen in de Heurne en omgeving. Hij was in Aalten de hoogst aangeslagene voor de verschillende belastingen. Het was in die jaren een veel voorkomend verschijnsel dat agrarisch vastgoed in vreemde handen was. De eigenaren wisselden elkaar weliswaar regelmatig af, maar de pachters van Velthuys waren in de loop der tijden allen lid van dezelfde familie.

In het Verpondingskohier uit 1650 wordt Velthuis aangeslagen voor 10 guldens en 15 stuivers (ter vergelijking: Kappers 5-7-, Goorhuis 6-4, Borninkhof 29-9).

In het Register Familie- en Bodengeld uit 1675-76 staat vermeld: “Velthuijs, daervan is het Huijs afgebroecken, betaalt geen geld.” Hier blijkt opnieuw dat het huis gedurende een groot aantal jaren ‘afgebroken’ is geweest en dat de pachter daarom in een ander huis woonde. Daar is in de loop der jaren verandering in gekomen: er werd een nieuwe Velthuisplaats gebouwd. In 1771 worden drie verschillende eigenaren genoemd: Jan de Laar, Rijksgrave Flemminck en Jan te Veldhuis:

1. Jan de Laar van Velthuisplaats 5-3-1
2. Velthuisplaatse aan den Rijksgrave Flemminck toestendig 2-17-6
3. Jan te Velthuis van de plaatse hemselver toestendig 2-17-6

De omschrijving is niet duidelijk, mogelijk gaat het hier om één plaats met drie verschillende eigenaren. Jan de Laar zou dan voor de ene helft eigenaar zijn, Rijksgraaf Flemminck en Jan te Veldhuis samen voor de andere helft. Jan de Laar kwam uit de Heurne en had meerdere bezittingen in Aalten en omgeving.

Rijksgraaf Georg Detlof von Flemming was de Heer van Borculo en Lichtenvoorde. Hij stamde uit een oud adellijk Duits/Pools geslacht. Hij overleed in 1771, waarna zijn dochter Isabella zijn bezit erfde. De Heerlijkheden Borculo en Lichtenvoorde zijn op 27 december 1776 door prins Willem V aangekocht voor 600.000 gulden. Een van de titels van Koning Willem-Alexander is daarom nog steeds ‘Heer van Lichtenvoorde’.

In de wijziging van het Verpondingskohier van 1772 wordt vermeld:

Jan de Laar geeft voor Velthuisplaatse in de Ordinaire Verponding 00-05-03
1772, den 27 Febr. Jan te Nieuwe Velthuis

Bovenstaande wijst erop dat Jan Veldhuis, in 1759 getrouwd met Geeske Jentink, in of kort voor 1772 ten oosten van de bestaande boerderij een nieuwe boerderij heeft laten bouwen. Vanaf de nieuwbouw worden de beide huizen aangeduid met Oud- en Nieuw Velthuijs. Jan en Geeske verhuisden naar de nieuwe boerderij. Wander Veldhuis (geen familie), kwam op Oud Veldhuis.

Uitbreiding bezit

Aan het einde van de 18e eeuw was de financiële situatie van de toenmalige boer op het Velthuijs, Harmen Jan Velthuijs, blijkbaar zo gunstig dat hij niet alleen een nieuwe boerderij voor zichzelf kon laten bouwen maar kort daarna ook het Goorhuis met de bijbehorende landerijen kocht. Het Goorhuis, evenals Legters en veel andere boerderijen in de buurt, was altijd in handen geweest van vreemde families, bewoond door steeds wisselende pachters. Eerst kocht Veldhuijs een vierde van de plaats, later het geheel voor ongeveer 2100 gulden.

Overdrachtsbelasting Heerlijkheid Bredevoort 1786:

Den 13 meij van Harmen Jan Velthuijs onder Aalten woonende, 10 guldens-10 stuijvers, weegens een ¼ gedeelte van het goed of plaatsjen het Goorhuijs genaamd, en van die daar op staand huijs en ’t daar toe behoorende bouwland, weidegrond, inslag en plaggen vreede, holt en holtgewassen, geleegen in de buurschap Huurne onder Aalten. Aangekogt voor 525 gulden, den 25 april 1786.

Het Goorhuis werd vóór 1832 doorverkocht aan Josef Elzenhorst en co. Jaren later werd de boerderij opnieuw eigendom van een Veldhuis: Willem Jan Johannes Veldhuis, geboren op ’t Vels, verhuisde in 1895 naar het Goorhuis.

In de Kadastrale Atlas van Gelderland, 1832, sectie de Heurne E 04, wordt het totale bezit genoteerd van H.J. Veldhuis.

1. Huis en landerijen vlak bij de grens
2. De Klodde
3. Middelkamp
4. Nieuw Veldhuijs
5. Oud Veldhuijs
6. Wikkerink (dit huis wordt later de Wikker genoemd)
7. Ligters hutte
8. Afgebroken hut (het naastgelegen perceel heet daarom nog altijd de Hutte)

In 1808 kocht Harmen Jan Velthuijs ook het Legters van Berend Hendrik Legters en Garredina Freers. De verkopers hadden het recht om het goed binnen 15 jaar (onder bepaalde voorwaarden) terug te kopen. Tegenover Legters stond een klein huisje, Ligters hutte, op het land van Veldhuijs, bewoond door Hendrik Jan Schoppers en Harmina Legters, geboren op Legters aan de overkant van de weg. Het huisje werd na hun vertrek vóór 1850 afgebroken.

Na het overlijden van Harmen Jan Veldhuis werd het bezit in 1917 als volgt onder de erfgenamen verdeeld:

Janna Geertruida te Voortwis, de weduwe; Gerhard van Eerden en Grada Johanna Veldhuis; Jan Willem Johannes Veldhuis (van ’t Goorhuis); Willemina Aleida Veldhuis & Gerrit Jan Luiten.

Het totale bezit werd getaxeerd op f. 12.459, 74. Het bestond uit 38.64.60 ha., met een huis met 4 schuren, boomgaard en erf. De Klodde wordt hier niet genoemd, Middelkamp werd pas een maand later door schoonzoon Gerhard van Eerden aangekocht, mogelijk met geld uit de erfenis.

Liberale Gifte 1748

De Liberale Gifte was een speciale heffing ten bedrage van 2% van het vermogen ter bestrijding van de extra defensiekosten t.g.v. een Franse inval in de Zuidelijke Nederlanden in de periode 1745-1747. Wie minder bezat dan 500 gulden, betaalde niet de heffing, maar was vrij om iets te geven, vandaar de naam.

Kadaster 1832

Aalten E718
H.J. Veldhuis
landbouwer te Aalten
1230 m² huis, schuur en erf

Bewoners

Eerst bekende bewoners:

Berent te Velthuijs (Heurne)
Mette

Volgende bewoners, zoon en schoondochter:

Jan (te) Vel(t/d)hui(j)s (Aalten, 03-03-1680 – Heurne, 09-12-1774), trouwt op 01-02-1728 in Aalten met
Henderske(n) te (C/K)ortbeek (Aalten, 08-08-1706 – Heurne, 23-03-1793)

Volgende bewoners, zoon en schoondochter:

Jan Vel(t/d)hui(j)s (Aalten, 12-09-1728 – Heurne, 02-09-1797), trouwt op 07-10-1759 in Aalten met
Geeske(n) Jentink (Aalten, 20-01-1737 – Heurne, 13-02-1823)

Volgende bewoners:

Christoffel Houthui(z/s)en alias Veldhuijs / Velts (Aalten, 23-10-1746 – Heurne, 24-10-1805), trouwt (2) op 15-04-1796 in Aalten met
Wilhelmina Vel(d/t)huis (Aalten, 31-12-1758 – Heurne, 17-12-1807)

Christoffel woonde tijdens zijn 1e huwelijk op Oud Veldhuis in Heurne.

Volgende bewoners, zoon van Jan Vel(t/d)hui(j)s en Geeske(n) Jentink en schoondochter:

Harmen Jan Veldhui(j)s (Aalten, 15-09-1765 – Heurne, 07-08-1830), trouwt op 03-07-1803 in Aalten met
Johanna Cath(e)rina Hondarp (Heurne, 08-03-1783 – Heurne, 06-03-1808)

Bevolkingsregister 1823-1850

Heurne 30 – “Veldhuis”

Harmen Jan Velthuijs (Aalten, 15-09-1765), weduwnaar van Johanna Catrina Hondorp

Volgende bewoners, zoon en schoondochter:

Jan Willem Veldhuis (Heurne, 30-04-1804 – Heurne, 20-04-1861), trouwt op 01-11-1828 in Aalten met
Willemina Beunk (Lintelo, 13-01-1801 – Heurne, 02-02-1878)

Bevolkingsregister 1850-1860

Heurne 25

Jan Willem Veldhuis (Heurne, 30-04-1804 – Heurne, 20-04-1861)
Willemina Buenk (Lintelo, 13-01-1801 – Heurne, 02-02-1878)

Bevolkingsregister 1860-1870

Heurne 25

Willemina Buenk (Lintelo, 13-01-1801 – Heurne, 02-02-1878)

Bevolkingsregister 1870-1880

Heurne 25

Willemina Buenk (Lintelo, 13-01-1801 – Heurne, 02-02-1878)

Volgende bewoners:

Harmen Jan Veldhuis (Aalten, 16-04-1832), trouwt op 24-11-1876 in Aalten met
Janna Geertruid te Voortwis (Winterswijk, 20-06-1853)

Bevolkingsregister 1880-1890

Heurne 25

Harmen Jan Veldhuis (Aalten, 16-04-1832)
Janna Geertruid te Voortwis (Winterswijk, 20-06-1853)

Bevolkingsregister 1890-1900

Heurne 26

Harmen Jan Veldhuis (Aalten, 16-04-1832)
Janna Geertruid te Voortwis (Winterswijk, 20-06-1853)

Bevolkingsregister 1900-1910

Heurne 33

Harmen Jan Veldhuis (Aalten, 16-04-1832)
Janna Geertruid te Voortwis (Winterswijk, 20-06-1853)

Bevolkingsregister 1910-1920

Heurne 37 > 47

Harmen Jan Veldhuis (Aalten, 16-04-1832)
Janna Geertruid te Voortwis (Winterswijk, 20-06-1853)

Volgende bewoners:

Gerhard van Eerden (Aalten, 23-01-1877)
Grada Johanna Veldhuis (Aalten, 23-01-1880)

Adresboek 1934

Heurne 47 > 57

G. van Eerden

Adresboek 1967

Heurne 57 > Velsdijk 1 – “’t Vels”

H.J. van Eerden