Oud Aalten > Omgeving > Archeologie > De grafkelder in de Oude Helenakerk in Aalten

De grafkelder in de Oude Helenakerk in Aalten

Replica van de grafkelder in de Helenakerk te Aalten, foto: Aalten Vooruit, 4 oktober 2024

In 1973 stuitte timmerman Henk Heijnen tijdens restauratiewerkzaamheden in de Oude Helenakerk in Aalten op een grafkelder onder het koor, met daarin drie kisten met menselijke resten. De kelder werd op last van het kerkbestuur snel weer gesloten, maar voordat dat gebeurde was Heijnen er al ingeklommen en had alles nauwkeurig opgemeten en gefotografeerd. In 2019 voltooide Heijnen een houten replica van de grafkelder.

De vondst in 1973

Op 16 oktober 1973 was de destijds 23-jarige timmerman Henk Heijnen betrokken bij restauratie- en onderhoudswerkzaamheden aan de Oude Helenakerk. De vloer van het koor was verwijderd; er lag alleen nog zand. Tijdens deze werkzaamheden werd hij bezocht door Jan Tinnevelt van de Kattenberg. Die vroeg of ze soms op zoek waren naar de gouden kelk, die volgens overlevering samen met de laatste pastoor van de Oude Helenakerk begraven zou zijn. Zijn toenmalige baas werkte Tinnevelt naar buiten.

Maar Tinnevelt was vasthoudend en kwam wel een keer of drie vaker vragen of ze al iets hadden gevonden. Dat deed Heijnen besluiten te gaan graven op de plek onder het koor die Tinnevelt had aangewezen. Al snel stuitte hij op een bakstenen gewelf. Samen met zijn baas sloeg hij met een voorhamer een gat in het gewelf. Heijnen maakte de opening groter totdat hij met behulp van een ladder in de ruimte kon afdalen. Beneden trof hij een grafkelder aan met drie kisten, deels vergaan. Van de overledenen waren alleen nog stof en haren over. Een gouden kelk vond hij niet…

Opgemeten en weer gesloten

Heijnen had, zoals altijd, een duimstok, timmermanspotlood en papier bij zich. Nog voordat de kelder weer werd afgesloten, mat hij de ruimte nauwkeurig op, noteerde de afmetingen en initialen, en maakte schetsen en foto’s van de grafkelder, de inscripties en de jaartallen. Op de wand van de grafkelder stonden de initialen IHW met het jaartal 1746, GWA met het jaartal 1815 en DR, zonder jaartal. Al deze aantekeningen en beelden heeft hij bewaard.

Intussen had zijn werkgever de kerkenraad op de hoogte gebracht. Rond tien uur ’s avonds kwamen de leden van het kerkbestuur naar de kerk, samen met dominee Van der Heiden. Deze wees erop dat men niet in de grafkelder moest afdalen in verband met grafschennis. Omdat de restauratie buiten Monumentenzorg om werd uitgevoerd en men vreesde dat het werk stilgelegd zou worden, kreeg Heijnen strikte geheimhouding opgelegd. Op verzoek van het kerkbestuur moest hij het mangat zo spoedig mogelijk met beton dichten.

Tijdens het dichtmaken van de opening kwam Jan Tinnevelt opnieuw de kerk binnen. Toen hij begreep wat er was gevonden, werd hij opnieuw vriendelijk verzocht de kerk te verlaten.

In de week na de vondst werd begonnen met het aanleggen van de nieuwe natuurstenen vloer op het koor, waardoor de toegang tot de grafkelder definitief verdween. Alleen de aantekeningen van Heijnen en foto’s van zijn werkgever bleven als bron over. Korte tijd na de oplevering van het koor maakten landelijke nieuwszenders melding van de vondst van een grafkelder in de Oude Helenakerk; wie die informatie heeft doorgespeeld, is niet bekend.

Onderzoek en replica

Pas jaren later, tijdens een reis naar Israël met zijn vrouw, bezocht Henk Heijnen een grafkelder in Jeruzalem. Dat bracht hem op het idee om een replica te bouwen van de grafkelder in de Oude Helenakerk.

De portretten van Lambert Joost van Hambroick en zijn vrouw Mechteld Anna Bentinck-Van Diepenheim, foto: Lydia ter Welle

Hij maakte nieuwe bouwtekeningen en kwam in contact met Herbert Welling uit Bocholt en Thaddeus van Eijck uit Bredevoort, beiden geïnteresseerd in cultureel erfgoed. Het klikte tussen dit driemanschap en gezamenlijk speurwerk bracht hen in contact met historicus J. Grooteboer uit Borne.

Zij achterhaalden dat Lambert Joost von Hambroick en zijn vrouw Mechteld Anna Bentinck van Diepenheim nauw verbonden waren met de Helenakerk. In 1706 schonken zij aan de Aaltense kerk twee zilveren avondmaalsbekers, die later zijn teruggevonden in een kluis in de kerk.

Wie lagen er in de grafkelder?

Op basis van het onderzoek stelde men vast dat de volgende personen in de grafkelder waren begraven:

Judith Hambroick Welvelde († 1746)
De band met de families Welvelde en Hambroick is in de kerk nog zichtbaar in het wapen van de Welveldes met daarin een wolfskop.
Gerharda Wilhelmina Arentsen (1777–1815)
Zij had later de grafkelder gekocht. Ze was een dochter van de zuster van burgemeester Christiaan Caspar Stumph en kleindochter van Roelof Arentsen, scholte van De Ahof.
Ds. De Roy († 1762/1785)
Over de initialen DR bestaat nog onduidelijkheid. Ze werden in verband gebracht met een dominee De Roy. In de tweede helft van de 18e eeuw waren er echter twee dominees van die naam: Philippus de Roy (1733–1762) en zijn zoon Adrianus Rudolphus de Roy (1762–1785). Welke van de twee mogelijk in de grafkelder begraven is, blijft vooralsnog onbekend.

Voltooiing replica

In 2019 voltooide Heijnen een houten replica van de grafkelder. Twee medewerkers van Broekhout maakten aan de hand van zijn tekeningen het geraamte exact na. Heijnen verzorgde zelf het schilderwerk, inclusief de initialen en andere details. De replica werd later voor het publiek tentoongesteld in het Helenahuis, tegenover de kerk aan de Landstraat.

Thaddeus van Eijck maakte een film met de titel “Verscholen erfgoed in beeld”, waarin het hele traject rond de replica is vastgelegd: van de eerste aantekeningen en het onderzoek tot het vakmanschap waarmee de grafkelder is nagebouwd.

Bij de presentatie van de replica in 2019 vertelde Heijnen dat hij nog steeds altijd zijn duimstok bij zich droeg, zelfs als hij op zondag in de kerk zat, en dat hij er zenuwachtig van werd als hij die niet bij zich had. Die gewoonte heeft geleid tot een bijzonder resultaat: een boekje, een film, de terugvondst van twee zilveren avondmaalsbekers en een vakkundig en nauwkeurig nagemaakte replica van de grafkelder in de Oude Helenakerk. Verborgen erfgoed, prachtig zichtbaar gemaakt.

Een verslag van de presentatie van de replica van de grafkelder van de Oude Helenakerk op de Markt in Aalten. Video: RTV Slingeland / Henk Nijenhuis

Fouten voorbehouden. Heb je aanvullingen of correcties? Reageer dan onderaan deze pagina, bij voorkeur met bronvermelding.